Eitt kronglut hugtak, ið verður brúkt til at skilja og brúka, sum amboð í kyns- og ella javnstøðupolitiskum arbeiði, er intersektiónalitetur

Intersektiónalitetur ella krossávirkan* er bæði eitt amboð og eitt hugtak ella hugsjón. Í stuttum snýr intersektionalitetur seg um at vera varin við, at fleiri grundir kunnu vera fyri diskriminatión ella ójavna atkomu til tey rættindi, sum vit sambært lóg eiga.

“Tey sum arbeiða við javnstøðu, kyni og samfelagsspurningum um tað, brúka eitt serligt hugtak til hesa fatan. Hugtakið verður rópt intersektionalitetur, á føroyskum krossávirkan.

Hugtakið skal hjálpa okkum at skilja, at javnstøða ikki bara snýr seg um bólk A og B, men at samfelagið og samfelagsborgararnir eru samansett og fjølbroytt. Amboðið skal nýtast hjá lógarsmiðjum, politikarum og fakfólki annars til at tryggja nútíðarhóskandi og rættvísar karmar fyri allar borgarar í Føroyum óheft at aldri, kyni, uppruna, trúgv, seksuellari orientering, likamligum førleika o.s.fr.

Vandi er fyri, at javnstøðupolitikkur, ið gloymir hesi frábrigdi, bara verður javnstøðupolitikkur fyri ávísar bólkar í samfelagnum.

BONUS:

*Intersektiónalitetur er úr enska orðinum intersection - í matematikkini, tá tvær ella fleiri linjur skera hvørja aðra. Tá ið tvær ella fleiri linjur krossast. Við hesum kundu vit sambært Jóhan Hendrikki Winther Poulsen á føroyskum nýtt orðið krossorsøk ella krossávirkan (ársfrágreiðing 2003).

*Kimberlé Chrenshaw var tann fyrsta, sum brúkti hugtakið intersectionality í einum feministiskum samanhangi. Hetta var í 1989 í greinini ”Demarginalizing the Intersection of Race and Sex: A Black Feminist Critique of Antidiscrimination Doctrine, Feminist Theory and Antiracist Politics” (les greinina her ).

Meira um intersektiónalitet:

Javnstøðuintegrering er ein politisk strategi, sum hevur við sær, at javnstøðuperspektiv skal vera við í øllum avgerðum á øllum stigum

Strategiin skal brúkast av teimum aktørum, sum vanliga eru partur av politiskari tilgongd. Í arbeiðinum við javnstøðuintegrering skulu avleiðingar í sambandi við kyn ávísast og greinast systematiskt. Tað er, at vísast skal á, hvørjar avleiðingar mannagongdir, politikkur og avgerðir fáa fyri kvinnur, menn ella aðrar bólkar. Strategiin er hugsað sum eitt mótsvar til tann kritikkin, at javnstøða er eitt ideologiskt og ofta strævið stríð fyri einstakar javnstøðueldsálir.

“Til ber at arbeiða við javnstøðuintegreing bæði í lands- og kommunalpolitiskum høpi.”

Hugskotið um javnstøðuintegrering byrjaði í 1980'unum í altjóða javnstøðupolitiska arbeiðinum. Javnstøðuintegrering er hjá okkara grannum síðan vorðin partur av politisku og fyrisitingarligu tilgongdini, serliga Svøríki, Noregi, Finnlandi og Íslandi. Limalondini hjá ST tóku tilgongdina til sín í 1995 í Beijing á umtalaðu ST-ráðstevnuni, har eisini føroyingar vóru við.

Feminisma kann bæði skiljast sum ein ideologi, ið hevur tað endamáls, at øll uttan mun til kyn skulu hava somu rættindi, møguleikar og skyldur. Feminisma kann eisini vera ein aktivistisk rørsla, sum arbeiðir fyri omanfyrinevnda endamáli

Feminisma byggir á tað grundfatan av veruleikanum, at menn sum bólkur eru yvir kvinnum sum bólkur, og at henda skipan skal broytast. Sjálvt um tey flestu, sum rópa seg feministar, taka heilt ella lutvíst undir við hesum, so er stórur munur á, hvussu feminisma sær út alt eftir hvør, hvar og nær spurningurin verður tikin upp.

Tað eru nógvar ymiskar tilgongdir til feminismu, tí er tað rættari at tosa um feminismur í fleirtali enn feminismu í eintali. Ymiskar tilgongdir kunnu vera lesbisk feminisma, svørt feminisma, liberal feminisma, marxistisk feminisma og transfeminisma. At tað eru so nógv sløg av feminismum, vísir at økið er komplekst. Og at vit hava øll ymiska fatan av, hvat trupulleikin í samfelagnum er, og harvið hvat loysn ella tilgongd til loysnirnar eru.

Í akademiskum høpi eru feministisk háttaløg, ástøði og vísindaástøði. Kjarnin í hesum er valdskritiskar greiningar, ið seta spurnartekin við fatanini av tí natúrliga og bjóða ímyndini av sannleikanum og vísindunum av.

Tá ið vit tosa um javnstøðu og kyn, hevur tað stóran týdning at gera sær greitt, at hvørki bólkurin menn ella bólkurin kvinnur eru einstáttaðar homogenar eindir

Í eindini menn er líka stórt margfeldi ímillum menn sum í eindini kvinnur og harímillum. Ein kvinna kann hava meira í felag við ein persón úr bólkinum menn og øvut enn í sínum egna “bólki”.

Viðhvørt kenna persónar seg ikki aftur í tí eind, sum tey reint lívfrøðiliga eru partur av, men eisini í sambandi við kynsnormar hoyra til, og tað mugu tey, sum arbeiða við javnstøðupolitikki og fremjan, altíð hava í huga.

“Allir menn og allar kvinnur hava ikki somu lívsroyndir ella liviumstøður, og eins og hierakiskar skipanir eru á ymsum økjum ímillum kyn, so er tað eisini í kynsbólkunum. Aldur, uppruni, seksualitetur, førleiki og útbúgving kann eisini hava avgerandi týdning fyri atgongd ella tvørrandi atgongd til tey rættindi, sum vit øll hava sambært lóg.”

Vit tosa viðhvørt um dupultdiskriminatión, tað kann til dømis vera at tú sum menniskja ert bæði tarnað vegna brek og títt kyn, ella tað kann vera, at tú ert í eini serliga svárari støðu vegna tín aldur og kyn. Tað hevur í javnstøðupolitiska arbeiðinum stóran týdning at leggja merki til og at viðurkenna hetta, at kynsdiskrimineringin ofta virkar saman við øðrum umstøðum. Bara við hesum fyri eyga kunnu vit skipa nútíðarhóskandi og fevnandi javnstøðupolitik. Hetta skal tryggja, at í hvussu er tey, sum formulera og skapa karmarnar, sígga, skilja og virða, at samfelagsbólkar og bólkingar hava ymiskar fortreytir og ymsa atgongd og atkomuleika til tey grundleggjandi rættindi og tær skyldur, sum allir borgarar eiga at vera fevndir av, m.a. í javnstøðulógini.

Tey sum arbeiða við javnstøðu, kyni og samfelagsspurningum um tað, brúka eitt serligt hugtak til hesa fatan. Hugtakið verður rópt intersektiónalitetur, á føroyskum krossávirkan. Les meira um intersektiónalitet og krossávirkan her!

Hvat er intersektiónalitetur ella krossávirkan?

Eitt kronglut hugtak, ið verður brúkt til at skilja og brúka, sum amboð í kyns- og ella javnstøðupolitiskum arbeiði, er intersektiónalitetur

Intersektiónalitetur ella krossávirkan er bæði eitt amboð og eitt hugtak ella hugsjón. Í stuttum snýr intersektionalitetur seg um at vera varin við, at fleiri grundir kunnu vera fyri diskriminatión ella ójavna atkomu til tey rættindi, sum vit sambært lóg eiga. Hugtakið skal hjálpa okkum at skilja, at javnstøða ikki bara snýr seg um bólk A og B, men at samfelagið og samfelagsborgararnir eru samansett og fjølbroytt. Amboðið skal nýtast hjá lógarsmiðjum, politikarum og fakfólki annars til at tryggja nútíðarhóskandi og rættvísar karmar fyri allar borgarar í Føroyum óheft at aldri, kyni, uppruna, trúgv, seksuellari orientering, likamligum førleika o.s.fr.

“Vandi er fyri, at javnstøðupolitikkur, ið gloymir hesi frábrigdi, bara verður javnstøðupolitikkur fyri ávísar bólkar í samfelagnum.”

BONUS:

*Intersektiónalitetur er úr enska orðinum intersection - í matematikkini, tá tvær ella fleiri linjur skera hvørja aðra. Tá ið tvær ella fleiri linjur krossast. Við hesum kundu vit sambært Jóhan Hendrikki Winther Poulsen á føroyskum nýtt orðið krossorsøk ella krossávirkan (ársfrágreiðing 2003).

*Kimberlé Chrenshaw var tann fyrsta, sum brúkti hugtakið intersectionality í einum feministiskum samanhangi. Hetta var í 1989 í greinini ”Demarginalizing the Intersection of Race and Sex: A Black Feminist Critique of Antidiscrimination Doctrine, Feminist Theory and Antiracist Politics” (les greinina her ).

Meira um intersektiónalitet:

Tað fyrsta, vit spyrja um á føðideildini ella eftir eina skanning er ofta “HVAT ER KYNIÐ?” og hetta er einki løgið. Kynið hevur stóran týdning fyri, hvussu vit definera ein persón. Tað er ein stórur partur av okkara samleika

Genta ella drongur? Verðin verður ofta býtt sundur í hesi bæði. Vit kunnu rópa tað dikotomi ella tvítald kynsfatan. Tá ið vit í javnstøðuhøpi tosa um kyn, býta vit tað aftur í tveir partar. Teir eru:

1: Lívfrøðiligt/løgfrøðiligt kyn (á enskum sex)

2: Sosialt / mentanarligt kyn* (á enskum gender)

Lívfrøðiligt kyn

Tað lívfrøðiliga kynið lýsir, hvussu tú sært út. Vit definera lívfrøðiliga kynið út frá, hvussu innaru og uttaru kynsgøgnini síggja út, út frá kynskromosomum og hormonum. Soleiðis verða vit definerað sum drongur ella genta, og í fáum førum tvíkynd, tá ið tað ikki til at siga, um nýborna barnið er meira genta ella drongur við støði í teimum kriterium, ið her eru nevnd.

Sosialt/mentanarligt kyn

Tað sosiala og/ella mentanarliga kynið kann nevnast ein kynsleiklutur. Kynsleiklutir eru eitt slag av reglum og normum fyri, hvussu ein persónur við einum ávísum kyni eigur at bera seg at í einum samfelag, samanhangi ella systemi . Í sambandi við kynsleiklutir eru eisini nøkur fyribrigdi knýtt at tí at vera genta/kvinna ella drongur/maður. Sosiala kynið (gender) er altso ein spurningur um samleika heldur enn lívfrøði.

“Gender refers to the socially constructed characteristics of women and men - such as norms, roles and relationships of and between groups of women and men. It varies from society to society and can be changed.”

-WHO

Hóast tað kann tykjast kronglut, so hevur tað týdning at skilja ímillum. Lívfrøðiliga og løgfrøðiliga kynið er tað, sum vit yvirhøvur leggja dent á, tá ið vit tosa um kyn, men fyri at skilja hvat javnstøða er, og hví og hvussu vit arbeiða við henni, er tað avgerandi at hava báðar fatanir av kyni í huga.

Tað ber til at gera mun á hesum báðum við at hugsa, at lívfrøðiliga kynið er tað, ið vit ERU fødd sum, og sosiala ella mentanarliga kynið er tað, sum vit GERA út frá okkara lívfrøðiliga ella løgfrøðiliga kyni í sambandi við tað, vit vænta av reglum og normum í samfelagnum.

BONUS: Meira um kyn og sosialt kyn